چرم دوزی چیست ؟

چرم دوزی و دباغی پوست در ایران سابقه ای بالغ بر هزار سال دارد. در نوشته های تاریخی آمده است که در دوران پیش از حمله مغلول به ایران دباغی و تجارت چرم مرسوم بوده است. چرم دوزی نیز از همان دوران رواج یافت؛ چرم در آن دوران بیشتر برای زین و جل اسب به کار می رفت. در این صنعت قبل از هر چیز نیاز به پوست دباغی شده، الگو و طرح می باشد. پس یکی از فعالیت های مهم قبل از چرم دوزی، دباغی به حساب می آید.

مراحل چرم سازی یا دباغی پوست

در چرم سازی اکثرا از پوست حیوان استفاده می شود . حیواناتی چون گاو، گوسفند، بز، مار ، شتر،شتر مرغ و …. . پس از ضبح حیوان پوست آن کاملا از بدن جدا شده

مرحله اول مرحله خیساندن است؛ پوست را درآب نمک سود شده به همراه دیگر موارد شیمیایی به مدت ۴۸ ساعت نگهداری می کنند در این مرحله پوست باکتری زدایی و آماده مراحل بعدی می شود.

مرحله دوم آهک دهی است که برای افزایش PH پوست انجام می شود تا پروتئین های پوست تحلیل و  آماده شود تا در مراحل بعدی کاملا از بین برود تا فسادپذیری پوست کاهش یابد. در این مرحله کراتین های مو نیز تضعیف و از بین می روند.

مرحله سوم لش زدایی از بین بردن زوائد چسبیده شده به پوست مانند چربی و گوشت. انجام این مرحله هم به عدم فسادپذیری پوست کمک می کند و هم پوست را برای پذیرش مواد شیمیایی مراحل بعدی آماده می کند.

مرحله چهارم موگیری، در این مرحله پوستی که پشم و مو دارد را برای مدتی در محلول سولفید سدیم قرار می دهند . بعد از این زمان مو و پشم به راحتی از پوست جدا می شود.

مرحله پنجم آهک گیری و انزیم زدایی، در این مرحله به کمک مواد شیمیایی مانند نمکهای آمونیم ، بی‌سولفیت سدیم ، اسید سولفوریک آهک روی پوست حذف می شود . و سپس به کمک نمک آمونیوم پوست لطافت بیشتری پیدا می کند. رنگ امیزی چرم در مراحل بعدی انجام می گیرد.

انواع چرم طبیعی سنتی

چرم ساغری : تهیه شده از پوست اسب و الاغ

تیماج: تهیه شده از پوست بز

می شن: چرم تهیه شده از پوست گوسفند

پادوش: چرم ضخیمی که از پوست گاو تهیه می شود و بیشتر کفش سازی کاربرد داشته است.

چرم گاومیش: به دلیل ضخامت زیاد به عنوان زیره ی کفش کاربرد دارد

چرم دوبور: از پوست بز ۲ ساله

صنایع دستی چرمی

به هر دست ساخته ای که به وسیله چرم (پوست دباغی شده) به دست آید صنایع دستی چرمی گفته می شود که خود به زیرشاخه های متنوعی تقسیم می شود.

سراجی سنتی

جلدسازی چرمی

سوخت روی چرم

معرق چرم

نقاشی روی چرم

زین سازی

چرم ساغری : تهیه شده از پوست اسب و الاغ

جلدسازی سنتی یا تجلی

هنر تجلید یا جلد سازی در زمان سلطنت شاه طهماسب صفوی در ایران به اوج خود رسید. این هنر به روش های ضربی، سوخت و زرکوب روی جلد چرمی صورت می گیرد. در روش ضربی ابتدا جلد چرمی روی کتاب کشیده می شود سپس با کمک فلزی که از قبل داراری نقوش و نگاره هایی است بر روی جلد فشرده می شود تا نقش آن بر چرم پیاده شود. در روش سوخت بعد از روکشی کتاب با چرم فلز منقوش را داغ کرده و بر روی جلد می فشارند؛ به دلیل حرارت فلز قسمت های منقوش تغییر رنگ داده و طرح بر چرم مشخص می شود. با روش زرکوب نیز بر روی روکش چرمی کلیشه ی از قبل آماده شده و با استفاده از ورقه های طلا طرح بر روی جلد زرکوب می شود.

سراجی سنتی

می توان به طور کلی چرم سازی سنتی را سراجی نامید از مرحله به دست گیری پوست دباغی شده تا تولید لوازمی مانند کیف اسلحه، قطار فشنگ، زین، کمربند و … و به شخصی که به صنعت سراجی مشغول بود سراج می گفتند. سراج به کمک ابزار هایی مانند مشته، سمبه، گزن (برای برش به کار می رود) سمبه انبری و …. چرم دوزی می کند.

ابزار چرم دوزی

سوخت روی چرم

یکی از زیباترین جلوه ای هنر ایرانی، هنر سوخت معرق پوست است. این هنر مجموعه ای از چندین هنر ناب ایرانی است و فردی که این هنر را بداند یعنی بر ده رشته از صنعت و هنر تسلط دارد. این رشته ها شامل تهیه پوست، طراحی، الوان سازی، معرق کاری، منبت کاری، تذهیب، تشعیر، خوشنویسی، طلااندازی و صحافی. در روش سوخت بعد از آماده سازی شی چرمی مورد نظر، فلز منقوش را داغ کرده و بر روی آن می فشارند. نقش فلز داغ با تغییر رنگ چرم پیدا می شود.

معرق چرم

مراحل خلق این هنر  از انتخاب پوست و آماده کردن آن شروع می شود (که بیشتر به دلیل جنس خاص آن از پوست بز استفاده می شود.). بعد از آن طرح مورد نظر روی آن انداخته می شود. در این مرحطه طرح روی کاغذ پوستی کشیده می شود بعد با سوزن زدن روی آن طرح به چرم منتقل می شود.   بعد از آن نوبت به برش می رسد. در این مرحله متن کار با دقت بسیار فراوان برای معرق و مشبک برش می خورد. سپس با کمک قالب های حرارت دیده روی چرم را منبت کاری می کنند تا برجستگی های یک یا دو میلیمتری ایجاد شود و نه بیشتر. سپس کار اصلی یا همان معرق کاری شروع می شود. این مرحله مرحله ی انتقال، انطباق و نصب نقوش روی زمینه کار است. یعنی باید نقوشی را که معرق و منبت کردیم روی زمینه در جای اصلی خودش قرار دهیم. این هنر از هنر های بسیار پرکار  است و در کنار ارزش مادی آن ان از ارزش معنوی بسیاری نیز برخوردار است؛ زیرا هنر مند تمام قوای خود را در هنر به کار می برد تا دست به خلق چنین اثر خارق العاده ای بزند.

سوخت معرق و تذهیب روی چرم اثر استاد حسین خطایی

نقاشی روی چرم

نگارگری ایرانی شهرت جهانی دارد. هنرمندان ایرانی طرح خود را بر هر قسم سطحی می توانند پیاده کنند. یکی از سطوحی که در نگارگری مورد استفاده است چرم است. در هنر نقاشی روی چرم بیشتر از چرم گوسفندی استفاده می شود. در بخشی از کتیبه داریوش در بیستون آمده است: ” وی نوشته فرمان خود را بر روی اشیا دیگر از جمله پوست آهو نقش زده  و به کشور های تابعه فرستاده است.” پوست دباغی شده ی گوسفند قابلیت پذیرش رنگ و مرکب خوبی دارد و از دیرباز به منظور نقاشی و نوشتن استفاده می شده است.